Η καφεΐνη είναι ένα αλκαλοειδές της ξανθίνης και βρίσκεται στους καρπούς, τα φύλλα ή τα φρούτα σε περισσότερα από 60 φυτά. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται οι σπόροι του καφέ και του κακάο, τα φύλλα τσαγιού, οι καρποί guarana και κόλα. Επίσης συχνά προστίθεται σε ροφήματα, τρόφιμα και ορισμένα φάρμακα (π.χ. αναλγητικά).

Πίνακας 1. Μέση περιεκτικότητα σε καφεΐνη διαφόρων προϊόντων

Δράση, μεταβολισμός και ευαισθησία στην καφεΐνη

Η καφεΐνη είναι ήπιο διεγερτικό του ΚΝΣ (ανταγωνίζεται την αδενοσίνη, μια χημική ουσία – αγγελιοφόρο, που μεταξύ άλλων ελέγχει τις καταστάσεις διέγερσης και ύπνου). Η επίδρασή της αυτή είναι προσωρινή και εξαρτάται από την ευαισθησία και τη συχνότητα κατανάλωσης. Ο μέσος χρόνος ημιζωής της είναι 4 ώρες (μεταξύ 2-10 ωρών), ενώ η εγκυμοσύνη επιβραδύνει τον ρυθμό με τον οποίο μεταβολίζεται.

Επιπλέον, τα άτομα διαφέρουν ως προς την ευαισθησία τους στην καφεΐνη, ανάλογα με την προσλαμβανόμενη ποσότητα, τη συχνότητα κατανάλωσης, το μεταβολισμό της και την γενετική τους προδιάθεση. Η συχνή κατανάλωσή της αυξάνει την ανοχή και μειώνει τις φυσιολογικές επιδράσεις της.

Καφεΐνη και υγεία

Οι περισσότερες μελέτες που αφορούν στην καφεΐνη και την υγεία βασίζονται στον καφέ και λιγότερο το τσάι, γεγονός που συχνά δυσχαιραίνει τη διάκριση της επίδρασης μεμονωμένα της καφεΐνης. Σύμφωνα με την Αμερικάνικη Ιατρική Εταιρεία, η μέτρια πρόσληψη καφεΐνης (που οι περισσότεροι αρμόδιοι φορείς προσδιορίζουν εκείνη των 300 mg), δεν προκαλεί ανησυχία σχετικά με την υγεία, υπό την προϋπόθεση ότι οι άλλες συνήθειες του τρόπου ζωής (διατροφή, κατανάλωση οινοπνεύματος, κάπνισμα και άσκηση) είναι υγιεινές.

Συχνά αναφέρεται ότι η καφεΐνη έχει ήπια διουρητική δράση. Είναι γεγονός, όμως με βάση τα έως τώρα δεδομένα ότι η επίδραση αυτή είναι πρόσκαιρη και δεν μπορεί να οδηγήσει σε συσσωρευμένη απώλεια νερού από το σώμα. Σύμφωνα μάλιστα με το Ινστιτούτο Ιατρικής της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των Η.Π.Α.(2004) 'τα καφεϊνούχα υγρά και αναψυκτικά μπορούν να συνεισφέρουν στην καθημερινή ενυδάτωση του οργανισμού με τον ίδιο τρόπο που συμβάλλουν τα ροφήματα που δεν περιέχουν καφεΐνη'.

Η εθιστική δράση της καφεΐνης έχει αποτελέσει συχνά αντικείμενο αντιπαράθεσης. Σύμφωνα ωστόσο με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας η καφεΐνη δεν είναι εθιστική και σίγουρα η έλλειψή της δεν συγκρίνεται με τα κοινωνικά και ψυχολογικά συμπτώματα που προκαλεί το αλκοόλ, τα ναρκωτικά ή το τσιγάρο.

Επιπλέον, η καφεΐνη δεν φαίνεται να σχετίζεται με την αύξηση των επιπέδων της ολικής και LDL-χοληστερόλης (ιδιότητα που μάλλον οφείλεται στα διτερπένια, που περιέχουνται σε κάποιες ποικιλίες κόκκων καφέ και που αφαιρούνται με το φιλτράρισμα), ούτε με την άυξηση της αρτηριακής πίεσης υγιών ατόμων. Εξαίρεση φαίνεται να αποτελούν όσοι δεν είναι συνηθισμένοι στην καφεΐνη και όσοι καταναλώνουν υψηλές ποσότητες. Στα άτομα που ήδη έχουν υπέρταση ή άλλους παράγοντες κινδύνου για καρδιαγγειακά, συστήνεται η κατανάλωσή της με μέτρο.

Σε ότι αφορά τη σχέση της με την οστεοπόρωση, κάποιες μελέτες έχουν συσχετίσει την καφεΐνη με αυξημένη απέκκριση ασβεστίου. Παρόλα αυτά, πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι η καφεΐνη δεν επηρεάζει σημαντικά την απορρόφηση ή την απέκκριση του ασβεστίου, ειδικά στις γυναίκες που προσλαμβάνουν επαρκείς ποσότητες μέσω της καθημερινής διατροφής, κάτι που αποτελεί και το κλειδί στην πρόληψη της νόσου.

Σύμφωνα, τέλος, με τις τελευταίες διατροφικές οδηγίες της Αμερικανικής Κοινότητας για τον Καρκίνο 'τα περισσότερα στοιχεία συγκλίνουν στο ότι η συχνή κατανάλωση καφέ ή/και τσαγιού δεν έχει καμία σημαντική σχέση με τον κίνδυνο καρκίνου σε οποιοδήποτε σημείο του σώματος', γεγονός με το οποίο συμφώνησε η Εθνική Ακαδημία Επιστημών των Η.Π.Α.

Από την άλλη, υπάρχουν δεδομένα ότι η κατανάλωση καφέ μπορεί να είναι προστατευτική ενάντια στην ανάπτυξη της νόσου Alzheimer αλλά και ορισμένων μορφών καρκίνου, όπως του παχέος εντέρου και του ήπατος, αλλά χρειάζονται περεταίρω μελέτες πριν διατυπωθούν σχετικά συμπεράσματα.

Λαμβάνοντας, λοιπόν, υπόψη τα μέχρι τώρα δεδομένα και τις συστάσεις των αρμόδιων φορέων, φαίνεται ότι η κατανάλωση των...αγαπημένων πηγών καφείνης μπορεί να γίνεται άφοβα, πάντοτε με μέτρο και ιδανικά στα πλαίσια μιας ισορροπημένης διατροφής.