Ζώντας σε μια εποχή που η αβεβαιότητα είναι μεγάλη και τα πράγματα δεν είναι δεδομένα, όπως για παράδειγμα στην εργασία και στην οικονομία, φαίνεται μπροστά μας να ξεδιπλώνεται ένα δίλλημα αλλά και μια επιλογή: να αντιδράς με φόβο ή να απαντάς με εμπιστοσύνη.

Αυτό το άρθρο δεν επιδιώκει να καλύψει εκτενώς το παραπάνω θέμα αλλά περισσότερο να αποτελέσει ένα έναυσμα πιθανόν για παραπέρα σκέψη κι εξερεύνηση. Το γράφω έχοντας τη πρόθεση και επιλέγοντας να είμαι με την πλευρά της υγιούς αλλαγής, του ανοίγματος και της προσωπικής ανάπτυξης και όχι της αποξένωσης, του τεμαχισμού ή της ισοπέδωσης του ανθρώπου και του δυναμικού του. Αυτό το άρθρο απευθύνεται σε όσους ενδιαφέρονται για μια τέτοια προσέγγιση.

Το συναίσθημα του φόβου

Στον κόσμο της ψυχολογίας ο φόβος είναι ένα ακόμη χρήσιμο συναίσθημα. Ένα αρχέγονο συναίσθημα που στο ‘φυσιο-λογικό’ του βίωμα συνήθως αποσκοπεί στο να προστατέψει κι όχι στο να καθηλώσει. Που έρχεται να προειδοποιήσει, όχι για να κατακτήσει. Ένα συναίσθημα που, όπως και κάθε άλλο συναίσθημα, ευχάριστο ή δυσάρεστο, έρχεται και φεύγει.

Αυτό είναι πολύ εύκολο να το δεις από το πώς λειτουργούν τα ζώα και ειδικά τα θηλαστικά, όταν βιώνουν απειλή και φόβο. Πώς αντιδρά ένας σκύλος ή μια γάτα όταν απειλείται; Οι λειτουργίες αυτές είναι πολύ παρόμοιες με του ανθρώπου. Ωστόσο στον άνθρωπο είναι ακόμη πιο πλούσιες και περίπλοκες. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να βιώνει με συνείδηση τα συναισθήματά του, και την ικανότητα να μαθαίνει να τα επεξεργάζεται και να τα διαχειρίζεται (με εξαιρέσεις όπως π.χ. όταν ειναι μωρό).

Τη σημασία του συναισθήματος του φόβου μπορεί κανείς να την αναγνωρίσει τόσο από την εκδήλωσή του όσο και από την απουσία του, από εκεί όπου θα ήταν χρήσιμη η παρουσία του. Πώς θα ήταν η ζωή χωρίς το φόβο;

Είναι χαρακτηριστική μια περίπτωση που αναφέρει ο Antonio Damasio για μια μεσήλικη γυναίκα, η οποία έπαθε μια ιδιότυπη εγκεφαλική βλάβη, δεν μπορούσε πια να νιώσει φόβο. Έτσι, μπορούσε εύκολα να βρεθεί τόσο σε πρακτικό όσο και σε ψυχολογικό επίπεδο σε επικίνδυνες καταστάσεις, χωρίς, όμως, η ίδια να μπορεί να το αντιλαμβάνεται. Για παράδειγμα, στο πέρασμα μιας λεωφόρου δεν θα αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο από τα διερχόμενα αυτοκίνητα. Επίσης, δεν μπορούσε να αναγνωρίσει κοινωνικές καταστάσεις που ήταν απειλητικές γι’αυτήν. Για παράδειγμα, όταν την πλησίαζαν άνθρωποι με επιθετική συμπεριφορά, εκείνη δεν ήταν σε θέση να το αντιληφθεί. Όλοι και όλα ήταν εξίσου αποδεκτά και καλοδεχούμενα! Η απουσία του συναισθήματος του φόβου την άφηνε εκτεθειμένη και απροστάτευτη μέσα σε επικίνδυνες συνθήκες είτε πραγματικές, είτε κοινωνικές.

Ωστόσο, όταν τα πράγματα ερμηνεύονται ή βιώνονται συνεχώς μέσα από το συναίσθημα του φόβου – απ΄όπου κι αν προέρχεται – τότε αυτό συμβάλλει συνήθως στη δημιουργία μιας ‘κουλτούρας φόβου’, είτε σε ατομικό είτε σε συλλογικό επίπεδο. Ποιό νομίζεις ότι μπορεί να είναι το κόστος μιας τέτοιας κουλτούρας;

Η απόφαση της εμπιστοσύνης

'Χρειάζεται να πιστεύεις και να εμπιστεύεσαι τους ανθρώπους, διαφορετικά η ζωή γίνεται ανυπόφορη.' Άντον Τσέχωφ

Η εμπιστοσύνη δεν είναι συναίσθημα αλλά απόφαση. Στην πραγματικότητα κανείς δεν μπορεί ποτέ να αποδείξει απόλυτα και κατηγορηματικά ότι είναι άξιος εμπιστοσύνης (Rowan, 1997). Η εμπιστοσύνη χτίζεται κι αυτό αποτελεί μια διαδικασία. Το ρίσκο και η εμπιστοσύνη πάνε μαζί, καθώς χρειάζεται ρίσκο για να δημιουργήσουμε εμπιστοσύνη.

Εν προκειμένω, δεν αναφέρομαι στην ‘τυφλή’, άκριτη, καθηλωμένη ή ακόμα και αφελή πλευρά της εμπιστοσύνης. Αυτό, κατά τη γνώμη μου, θα μπορούσε να είναι εξίσου περιοριστικό κι επιζήμιο όσο και ο ‘τυφλός’, άκριτος, καθηλωμένος ή μη-ρεαλιστικός φόβος.

Όπως και με το φόβο, μπορείς να διαπιστώσεις τη σημασία της εμπιστοσύνης μέσα από την παρουσία της αλλά και μέσα από την απουσία της.

Η εμπιστοσύνη αποτελεί το κυριότερο θα λέγαμε ‘συγκολλητικό’ στη δημιουργία των σχεσεων. Χωρίς εμπιστοσύνη καμιά σχέση δεν μπορεί να δημιουργηθεί, να λειτουργήσει και ν’αναπτυχθεί καλά. Πολλές έρευνες, τόσο για τις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και για τις εργασιακές, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο ομάδων, οργανισμών και κοινωνιών δείχνουν πόσο σημαντική είναι η εμπιστοσύνη και πόσο μπορεί να επηρεάσει τις συνθήκες και την ποιότητα ζωής. Σε ένα περιβάλλον όπου, μεταξύ άλλων, δημιουργούνται συνθήκες για εμπιστοσύνη, οι άνθρωποι εξελίσσουν καλύτερα το δυναμικό τους.

Η εμπιστοσύνη χτίζει συλλογικότητα. Είναι δύσκολο να συνεργαστείς με κάποιον αν δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Όταν χάνεται η εμπιστοσύνη χάνεται η επικοδομητική συνεργασία. Χωρίς εμπιστοσύνη δεν μπορεί να υπάρχει κοινωνική συνοχή, ο κοινωνικός ιστός διασπάται. Σε περιόδους κρίσης, προσωπικής ή κοινωνικής, ένα από τα πρώτα πράγματα που φαίνεται να κλονίζονται είναι η εμπιστοσύνη.

Παρακάτω παραθέτω ένα σύντομο απόσπασμα από ένα βιβλίο ψυχοθεραπείας που,όμως, νομίζω ότι αρμόζει και πέρα από αυτό το πεδίο:

"… Η αίσθηση αξιοπιστίας κάνει τα πάντα ευκολότερα. Η εξάρτηση από τα λόγια ή τις πράξεις του άλλου δεν μπορεί να είναι ποτέ ολοκληρωτική, ούτε θα πρέπει να είναι, γιατί αυτός ο δρόμος οδηγεί στην απογοήτευση και την αυταπάτη. Αλλά σίγουρα το άνοιγμα και η διαφάνεια είναι στόχος… Αυτό σημαίνει την κατοχή της συμπεριφοράς μας και την ανάληψη ευθύνης των πράξεών μας, με άλλα λόγια αυθεντικότητα. Στο τέλος οι προσδοκίες μας για το τι θα κάνουν άλλοι είναι λιγότερο σημαντικές. Η πόρτα της συνεργασίας μπορεί ν’ ανοίξει μόνο από την πλευρά μας. Δεν μπορούμε να περιμένουμε κάποιον άλλο να το κάνει για μας…” ( Rowan 2010, σελ.111)

Στις χώρες του φόβου και της εμπιστοσύνης

Ας πούμε ότι έχεις την ευκαιρία να κάνεις ένα ταξίδι σε δυο φανταστικές χώρες. Η μια ονομάζεται η ‘χώρα του φόβου’ κι η άλλη η ‘χωρα της εμπιστοσύνης’. Στη ‘χώρα του φόβου’ μπορείς να δεις κάθε λογής φόβου που μπορείς να φανταστείς. Στη ‘χώρα της εμπιστοσύνης’ κάθε λογής εμπιστοσύνης.

Ποια είναι η εμπειρία σου σε καθεμία από αυτές; Πώς φαίνονται τα πράγματα από την κάθε χώρα; Τι θα επέλέγες να πάρεις μαζί σου από την κάθε χώρα φεύγοντας;