Η περιοχή της Αράχωβας έχει πανάρχαιη ιστορία. Είναι γεμάτη από αρχαίες οικίσεις, που ανάγονται ως το 1200 π.Χ., και διάσπαρτα ίχνη της αρχαιότητας από τον Παρνασσό ως το Ζεμενό κι ως κάτω στην κοιλάδα του Πλειστού ποταμού. Στο Κωρύκειο Άντρο τα αρχαιότερα ίχνη ανάγονται στα νεολιθικά χρόνια (3000 π.Χ. περίπου).
Αρχαιότατη πόλη η Λυκώρεια, ψηλά στον Παρνασσό μας οδηγεί στον καιρό του Κατακλυσμού. Τότε στη Λιάκουρα, την πιο ψηλή κορυφή του βουνού (2.457 μέτρα) στάθηκε η κιβωτός του Δευκαλίωνα και της Πύρρας, που γέννησαν τον Έλληνα, γενάρχη των Ελλήνων.
Αλλά και το ίδιο το όνομα «Παρνασσός», λέξη προελληνική, μας φέρνει στα βάθη του χρόνου, πριν από το 2000 π.Χ. Ετυμολογικά, η λέξη Παρνασσός, υποστηρίζεται ότι προέρχεται από το προελληνικό υπόστρωμα, δηλαδή την γλώσσα που μιλούσαν οι Πελασγοί, και στων οποίων τα τοπωνύμια ήταν συχνή η κατάληξη -σσος.
Βορειοδυτικά της Αράχωβας βρίσκεται το σπήλαιο "Κωρύκειον άντρον" ή "Σαρανταύλι". Κατά τη μυθολογία ήταν το δώρο του Θεού Απόλλωνα στην Κωρύκεια Νύμφη, απ' όπου πήρε και το πρώτο όνομα. Το όνομα "Σαρανταύλι" το απόκτησε από τις 40 αυλές που πίστευαν ότι είχε ή από την επαναλαμβανόμενη ηχώ.
Οι αρχαίοι πίστευαν πως μέσα από τις σπηλιές του υπήρχε ο δρόμος που μπορούσε κανείς να επικοινωνήσει με τον Άδη.
Το σπήλαιο θεωρούνταν έδρα των χρησμών της Πυθίας και ότι συγκοινωνούσε με υπόγεια σήραγγα με το ναό του Απόλλωνος στους Δελφούς. Αργότερα θεωρήθηκε σαν το κέντρο της γης, γι' αυτό το ονόμαζαν "ομφαλόν της γης". Το μήκος του φτάνει μέχρι τα 100 μ. και το χρησιμοποίησαν οι κάτοικοι όταν ήθελαν να κρυφτούν από ξένους επιδρομείς. Είναι στολισμένο με εντυπωσιακούς σταλακτίτες και σταλαγμίτες και ο τελευταίος θάλαμος ονομάζεται "Άδυτον".
Στην Αράχωβα υπήρχαν τρεις Ομηρικές πόλεις: Η Ανεμώρεια ή Ανεμώλεια(1), στα δυτικά η Κυπάρισσος(2), στα ανατολικά και η Υάμπολις(3) στα νότια. Στον Όμηρο αναφέρεται(4) ότι είχαν συμμετάσχει στον Τρωικό Πόλεμο μαζί με τις άλλες Φωκικές πόλεις (όλες μαζί έστειλαν σαράντα πλοία). Στην Ιλιάδα αναφέρονται τα ονόματα του Επίστροφου και του Σχεδίου γιοί του Ιφίτου Ναυβουλίδη από την Κυπάρισσο.
Με διαρκή ιστορική ζωή η περιοχή εμφανίζει παλαιοχριστιανικούς οικισμούς και στα βυζαντινά χρόνια (οικισμοί Πάνιας).
Σύμφωνα με μαρτυρίες, στα 1435 μ.Χ. «η Αράχωβα είναι πόλη πολυάνθρωπη». Κατά το 16ο αιώνα εμφανίζει άνθηση και το 1728 αναφέρεται ως η «διασημότερη κώμη στον Παρνασσό».
Η Αράχωβα έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Αγώνα του '21. Η μεγάλη μάχη που έδωσε ο Γεώργιος Καραϊσκάκης στην Αράχωβα το Νοέμβριο του 1826 αντιμετωπίζοντας νικηφόρα 2.000 Τουρκαλβανούς, έσωσε την επανάσταση των Ελλήνων. Ανακόπηκε η προέλαση των Τουρκικών στρατευμάτων και ολόκληρη η Στερεά Ελλάδα σήκωσε τη σημαία της ελευθερίας. Σε ανάμνηση της μεγάλης νίκης στην δυτική είσοδο της πόλης υπάρχει η προτομή του Καραϊσκάκη.
--------------------------------------------------------------------------------------------
(1) Γύρω από την πηγή Χτιριαρού, στη δυτική πλευρά της Αράχωβας, τοποθετείται η αρχαία πόλη Ανεμώρεια ή Αναμώλεια(=ανεμώδης, από το όρος και άνεμος). Στράβωνος Γεωγραφικά. Θ΄, 423.
(2) Ανατολικά της Αράχωβας, στη θέση Πάνια, τοποθετείται κατά μια άποψη η αρχαία πόλη Κυπάρισσος.
(3) Στην θέση Υμπιλή ή Εμπολή, στον ελαιώνα της Αράχωβας τοποθετείται η αρχαία πόλη Υάμπολις.
(4) Ιλιάδα, ραψωδία Β΄, στίχοι 517 έως 526.
