Είναι γεγονός ότι οι περισσότεροι γονείς θέλουν και προσπαθούν να κάνουν ό,τι νομίζουν πως είναι καλύτερο για τα παιδιά τους. Τουλάχιστον κάπως έτσι το εκφράζουν, το πιστεύουν και συχνά το επιτυγχάνουν. Όμως εδώ οι λέξεις-κλειδιά είναι ‘νομίζουν’ και ‘καλύτερο’. Πώς ορίζεται το ‘καλύτερο’ και από ποιόν; Ποιος είναι ο ρόλος του γονέα και πώς ο ρόλος αυτός διαμορφώνεται όταν το παιδί του φτάσει στην εφηβεία;

Ίσως σε αυτό το σημείο θα ήταν χρήσιμο να εξετάσουμε κατ’ αρχάς τι θεωρείται φυσιολογική εξέλιξη για έναν έφηβο και ποιες είναι οι διεργασίες μέσα από τις οποίες περνάει εκείνος μέχρι να ενηλικιωθεί.

Οι μελέτες και έρευνες της Εξελικτικής Ψυχολογίας, του κλάδου της ψυχολογίας που έχει ως αντικείμενο τη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπου από τις πρώτες μέρες της ζωής του μέχρι τα γεράματα, αναφέρονται στα εξελικτικά στάδια της εφηβείας στα οποία ξεχωρίζουν τρεις διαδοχικές χρονολογικές περίοδοι, η καθεμία από τις οποίες δείχνει κάποιες χαρακτηριστικές τάσεις.

Τα τρία στάδια

Στην αρχή της εφηβείας, περίπου στα 12 - 14 χρόνια, η κυρίαρχη ψυχολογική διεργασία είναι η κίνηση για ανεξαρτητοποίηση και αυτονομία, απαραίτητη για να μπορέσει να περάσει στο επόμενο εξελικτικό στάδιο. Αυτή η τάση χαρακτηρίζεται από την ανάγκη και τον αγώνα του έφηβου να βρει ταυτότητα, από την εύκολη αλλαγή διάθεσης, την ένδειξη λιγότερης τρυφερότητας προς τους γονείς και την περιοδική αγένεια.

Ο έφηβος αντιλαμβάνεται ότι οι γονείς δεν είναι τέλειοι και εντοπίζει τα σφάλματά τους, ενώ οι φίλοι και οι συνομήλικοι αποκτούν μεγαλύτερη επιρροή, κυρίως πάνω στα ενδιαφέροντά του και στο στιλ ντυσίματος. Ακόμη, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από επαναστατικότητα, αύξηση στις συγκρούσεις με τους γονείς, επιλογή διαφορετικών προτύπων και ταύτιση με αυτά και ενδιαφέρον για το σεξ.

Το επόμενο εξελικτικό στάδιο των 14 - 17 ετών χαρακτηρίζεται από παράπονα ότι οι γονείς εμποδίζουν την ανεξαρτησία, από την ενασχόληση με τον εαυτό που μπορεί να περιλαμβάνει υψηλές απαιτήσεις από εκείνον, οι οποίες δεν είναι ρεαλιστικές και μπορεί να συνοδεύεται ταυτόχρονα από αισθήματα χαμηλής αυτοεκτίμησης. Υπάρχει ιδιαίτερη ανησυχία από την πλευρά του εφήβου για την εξωτερική του εμφάνιση και το σώμα του, απόσυρση των συναισθημάτων προς τους γονείς και μειωμένη γνώμη για αυτούς, προσπάθειες να κάνει νέους φίλους με μεγάλη έμφαση στην ομάδα των συνομηλίκων που συναναστρέφεται και ακόμη και περίοδοι λύπης, καθώς υφίσταται απώλεια με την απομάκρυνση των γονιών.

Τέλος, στο στάδιο 17 - 19 ετών υπάρχει σταθεροποίηση της προσωπικής ταυτότητας, περισσότερο χιούμορ, μειωμένη παρορμητικότητα, μείωση των συγκρούσεων με τους γονείς, ενδιαφέρον για σχέσεις, επιλογή στόχων, ενδιαφέρον και ανησυχία για τους άλλους ανθρώπους και για το μέλλον, δυνατότητα για αισθήματα αγάπης και πάθους και ξεκάθαρη σεξουαλική ταυτότητα.

Αυτονομία και ανεξαρτησία

Είναι φανερό ότι αυτό που σηματοδοτεί την εφηβεία είναι η κίνηση προς την αυτονομία και την ανεξαρτησία. Αυτή είναι η φυσιολογική πορεία μέσα από την οποία πρέπει να περάσει ο έφηβος για να φτάσει στην ψυχολογική ενηλικίωση.

Συχνά αυτή η τάση τρομάζει τους γονείς και αυτό μπορεί να οφείλεται σε πολλούς λόγους. Κατ’ αρχάς μπορεί να μη γνωρίζουν ότι αυτό είναι μια φυσιολογική πορεία και να εκτιμούν λάθος κάποιες από τις πιο πάνω εκδηλώσεις, ως προβληματικές συμπεριφορές. Μπορεί ακόμη να τρομάξουν ότι χάνουν το παιδί τους, γιατί αυτό απομακρύνεται, ή ακόμη συχνότερα να αισθανθούν ότι χάνουν μέρος του εαυτού τους, γιατί ο ρόλος που καλούνται τώρα να παίξουν διαφοροποιείται. Μπορεί, επίσης, να προβάλλουν στο παιδί, χωρίς να το συνειδητοποιούν, δικούς τους φόβους ή εμπειρίες.

Μπορεί, τέλος, να νιώθουν ενοχές γιατί εργάζονται πολλές ώρες και είναι απόντες ή γιατί νομίζουν ότι κάπου έσφαλαν. Ωστόσο, δεν είναι χρήσιμο να αναλωθεί ο γονιός σε αρνητικά συναισθήματα. Μπορεί να εστιάσει την προσοχή του στο πώς θα πρέπει να προσαρμόσει το ρόλο του στη συγκεκριμένη ηλικία ώστε να είναι πιο αποτελεσματικός.

Βέβαια είναι μεγάλη πρόκληση να μπορεί κανείς να σταθεί δίπλα στον έφηβο με διαφορετικό ρόλο, αφήνοντας πίσω την υπερπροστασία, όταν έχει μπροστά του κάποιον που συχνά δοκιμάζει τα όρια, που ενίοτε φέρεται με αγένεια, που επιζητεί την ανεξαρτησία, όμως φέρεται ανεύθυνα, που είναι πεισματάρης, όμως δείχνει να έχει την ανάγκη των ενηλίκων.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς

Ο ρόλος του γονέα στην εφηβεία μπορεί να προσαρμοστεί εστιάζοντας στα παρακάτω σημεία:

• Μπορεί να γίνει καλός ακροατής. Αυτό σημαίνει ότι αφήνει πίσω του το ρόλο εκείνου που τα γνωρίζει όλα, του δικτάτορα ή αυτού που ασχολείται με την πειθαρχία, και ακούει χωρίς να κρίνει και χωρίς να προδίδει την εμπιστοσύνη του παιδιού. Το να ακούει κανείς μπορεί να γίνει οποιαδήποτε στιγμή ακόμη και όταν κάνει κάτι άλλο, όπως να μαγειρεύει, να πλένει το αυτοκίνητο, ή όταν τρώνε όλοι μαζί. Συχνά οι έφηβοι στις μικρότερες ηλικίες προτιμούν να μιλούν χωρίς οι άλλοι να τους κοιτούν στα μάτια.
• Μπορεί να θέσει αξίες και να γίνει πρότυπο. Αυτό θα το κάνει ΟΧΙ με τα λόγια αλλά με τη συμπεριφορά του. Πρέπει ο γονιός να ξεκαθαρίσει κατ’ αρχάς για τον εαυτό του τις πιο σημαντικές αξίες που θα ήθελε να έχουν τα παιδιά του, π.χ. υπομονή, επιμονή, ικανότητα για συμπόνια, ειλικρίνεια, θάρρος και να συμπεριφέρεται ο ίδιος ανάλογα με αυτές τις αξίες.
• Μπορεί να εκπαιδεύσει. Ο γονιός μπορεί να ενθαρρύνει το παιδί για μάθηση με το να κάνει ο ίδιος ερωτήσεις, όπως π.χ. όταν το παιδί του ασχολείται με κάτι καινούργιο να ρωτήσει ‘πώς το πέτυχες αυτό, για ξαναδοκίμασέ το’, ή ακόμη να ενθαρρύνει το παιδί όταν έχει απορίες για κάτι να ψάχνει το θέμα σε βιβλία, περιοδικά κ.λπ. Εφόσον το Διαδίκτυο έχει γίνει μέρος της ζωής μας, ο γονέας πρέπει να μάθει στον έφηβο πώς να κρίνει τις πληροφορίες που διαβάζει, εάν είναι αξιόπιστες ή όχι.
• Ο γονέας πρέπει να βάζει όρια. Τα όρια πρέπει να αφορούν στα θέματα που ο γονέας θεωρεί πολύ σοβαρά, και όχι σε όλες τις συμπεριφορές. Ακόμα, θα πρέπει να είναι συνεπή με τις αξίες που εκείνος προβάλλει. Οι κανόνες, τα όρια και οι συνέπειες, εάν αυτά ξεπεραστούν, πρέπει να τεθούν εξαρχής και όχι όπως προκύπτουν και οι συνέπειες θα πρέπει να εφαρμοστούν. Έτσι, ο έφηβος καταλαβαίνει τι είναι διαπραγματεύσιμο και τι όχι. Όταν υπάρχουν όρια, ο έφηβος αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια, διότι έχει μια πυξίδα για το προς τα πού οφείλει να κινηθεί και αισθάνεται αυτοπεποίθηση, ανεξάρτητα εάν εξωτερικά εκφράζει δυσαρέσκεια.

Οι νέοι σε κάθε εποχή έχουν ανάγκη να δημιουργούν και να ταυτίζονται με διάφορα πρότυπα. Τα πιο πρόσφατα είναι τα λεγόμενα Emo (από το emotional punk όπως μου είπαν), Trendy ή άλλα παρεμφερή που συνοδεύονται με το ανάλογο ντύσιμο, μουσική. Τα πρότυπα αυτά, όπως και άλλα στο παρελθόν, παρέρχονται ως μόδα χωρίς να αφήνουν πίσω τους σημαντικά ίχνη. Το σοβαρότερο, ίσως, ερώτημα όμως είναι τι επιλογή από πρότυπα έχουν; Τι ποικιλία προτύπων τους παρέχουν οι ενήλικοι και ακόμη τι προσπαθούν να πουν συμβολικά οι έφηβοι μέσα από τις εκάστοτε επιλογές τους;

Ίσως, οι απαντήσεις είναι πιο αξιόπιστες, εάν τους ρωτήσουμε απευθείας.