«...Η άλγεβρα εφαρμόζεται στα νέφη, η μαρμαρυγή του άστρου φέρνει ωφέλεια στο ρόδο, κανένας διανοητής δεν θα τολμήσει να πει πως η ευωδιά του ασπράγκαθου είναι άχρηστη για τους αστερισμούς.

Πού ξέρουμε αν οι κοσμογονίες δεν καθορίζονται από την πτώση των κόκκων της άμμου; (Βίκτωρ Ουγκώ, ΟΙ ΑΘΛΙΟΙ 1862)»

Α) Το πείραμα του αμμόλοφου

Ας φανταστούμε ότι ένα παιδί παίζει με την άμμο και την αφήνει να πέφτει

λίγη –λίγη σχηματίζοντας έναν λοφίσκο.

Στην αρχή ο σωρός της άμμου είναι σχεδόν επίπεδος και οι κόκκοι της παραμένουν κοντά στο σημείο πτώσης. Καθώς η διαδικασία συνεχίζεται, ο λοφίσκος γίνεται απότομος και παρατηρούνται μικρές ολισθήσεις άμμου. Με την πάροδο του χρόνου ολοένα μεγαλύτερες. Τελικά κάποιες από αυτές ενδέχεται να παρασύρουν όλο ή έστω το μεγαλύτερο μέρος του σωρού.

Σ΄ αυτό το σημείο το σύστημα βρίσκεται εκτός ισορροπίας και η συμπεριφορά του δεν μπορεί να γίνει κατανοητή με βάση τη συμπεριφορά των επιμέρους κόκκων.

Το σύστημα αποκτά μια δυναμική που μπορεί να γίνει κατανοητή με μια συνολική περιγραφή των ιδιοκτήτων ολόκληρου του λοφίσκου.

Ο αμμόλοφος είναι πολύπλοκο σύστημα.

Το απλό αυτό πείραμα όπως και πολλά άλλα προσπαθεί να μας εξήγηση πως οι περισσότερες αλλαγές στη φύση και άλλα πολύπλοκα συστήματα πραγματοποιούνται από καταστροφικά συμβάντα – κρίσεις, παρά μιας ομαλής βαθμιαίας πορείας «πως λειτουργεί η φύση PER BAK 1999».

Β) Κατάρρευση – ερωτήματα.

Πώς συμβαίνει σε μια κοινωνία να μην κατορθώνει να διακρίνει τους κινδύνους που εκ των υστέρων φαντάζουν τόσο ευδιάκριτοι;

Μπορούμε να πούμε απλά ότι η κατάρρευσή της οφειλόταν σε λάθος των πολιτών της ή ότι εκείνοι αντιθέτως υπήρξαν τραγικά θύματα άλυτων προβλημάτων;

Μπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η ομαδική λήψη αποφάσεων για να αποτραπεί μια κρίση, μπορεί να ματαιωθεί από μια ολόκληρη ακολουθία παραγόντων, αρχίζοντας από την αδυναμία πρόβλεψης ή αντίληψης ενός προβλήματος και φθάνοντας μέχρι τις συγκρούσεις επιμέρους συμφερόντων που είναι ωφέλιμα για μικρές ομάδες αλλά βλάπτουν σημαντικά το υπόλοιπο σύνολο;

Μπορεί κανείς να τοποθετηθεί με βεβαιότητα για την παγκοσμιοποίηση η οποία βρίσκεται στην καρδιά των ισχυρότερων λόγων, τόσο για την απαισιοδοξία όσο και για τα αισιόδοξα σενάρια

Δηλαδή για την ικανότητά μας να αντιμετωπίσουμε σημαντικά και ζωτικά προβλήματα όπως τα της οικονομίας, του περιβάλλοντος, της σίτισης κ.λπ. Καθιστά η παγκοσμιοποίηση «αδύνατη» την κατάρρευση σύγχρονων κοινωνιών, όπως συνέβη με άλλες στο παρελθόν;

Κάθε κοινωνία σε κρίση σήμερα, οσοδήποτε μικρή η απομακρυσμένη μπορεί να προκαλέσει προβλήματα σε πιο ανεπτυγμένες και μεγαλύτερες σε μέγεθος κοινωνίες ενώ υφίσταται επίσης την επίδρασή τους «είτε για βοήθεια, είτε για αποσταθεροποίηση»;

Αντιμετωπίζουμε για πρώτη φορά στην ιστορία τον κίνδυνο καθολικής παρακμής ή είμαστε οι πρώτοι που έχουμε την ευκαιρία να μαθαίνουμε γρήγορα από τις εξελίξεις οπουδήποτε αλλού στον κόσμο; «κατάρρευση – πως οι κοινωνίες επιλέγουν να αποτύχουν ή να επιτύχουν JARED DIAMOND 2005».

Μετά τα παραπάνω μπορεί να αναρωτηθεί κανείς ποια σχέση μπορεί να έχουν μεταξύ τους, οι ανωτέρω τόσο ανόμοιες εκ πρώτης όψεως συνοπτικές αναφορές.

Πως δηλαδή μπορεί οι οραματικές σκέψεις του Βίκτορα Ουγκώ, το πείραμα του αμμόλοφου από την επιστήμη της αυτοργανούμενης κρισιμότητας του Περ Μπακ και μερικά από τα ερωτήματα που προκύπτουν από την «κατάρρευση» του Τζάνεντ Νταιμοντ μπορούν να συσχετιστούν με τη σημερινή πραγματικότητα.

Ας κάνουμε μια σύντομη απόπειρα συσχετισμού στα στενά περιθώρια αυτού του άρθρου.

Η φύση λοιπόν λειτουργεί με κρίσεις και μονίμως βρίσκεται εκτός ισορροπίας, αλλά ταυτόχρονα οργανωμένη σε μια μετασταθή κατάσταση – την κρίσιμη κατάσταση – όπου μπορεί να συμβεί οτιδήποτε στο πλαίσιο καλά οργανωμένων στατιστικών νόμων.

Η φύση είναι ένα πολύπλοκο σύστημα.

Αλλά η πολυπλοκότητα δεν εξαντλείται, στη φύση διαθέτει πολύ περισσότερες πτυχές.

Από τον τρόπο που δημιουργούνται οι κλιματικές αλλαγές, τα ανάγλυφα των ακτών, η δημιουργία των σεισμών, μέχρι την εξέλιξη της ζωής, τη λειτουργία του εγκεφάλου, την αύξηση του πληθυσμού των πόλεων, την κυκλοφοριακή συμφόρηση κ.λπ.

Ακόμη και η ιστορία μας με τις αναταραχές τους πολέμους, τις θρησκείες, τα πολιτικά συστήματα και φυσικά οι ανθρώπινες κοινωνίες και οι οικονομίες τους (συνοθυλεύματα από καταναλωτές, παραγωγούς, απατεώνες, οικονομολόγους και κυβερνήσεις).

Η κοινωνία μας λοιπόν είναι ένα πολύπλοκο σύστημα που λειτουργεί με κρίσεις αυτό διδάσκει η ιστορία ανά τους αιώνες.

Σήμερα όπως και πάντα, οι συσχετισμοί, οι διαφορές και οι ανταγωνισμοί ανάμεσα σε κράτη, κοινωνίες, πολιτικές και πολιτισμούς διαμορφώνουν ένα γίγνεσθαι που καθορίζεται και προσαρμόζεται από μια δυναμική που προκύπτει κάθε φορά είτε από εξωτερικές αντιπαραθέσεις είτε από εσωτερικές αμφισβητήσεις ή αδυναμίες.

Πρόκειται για μια παρατεταμένη «ασταθή» ισορροπία και ταυτόχρονα κρίση που συμπαρασύρει τους πάντες και διαπερνά όλο το «κοινωνικό και ανθρώπινο γίγνεσθαι» από την παραγωγή και τη διανομή μέχρι την πληροφόρηση, τη μόρφωση και τον πολιτισμό.

Η κρίση λοιπόν αποτελεί την πραγματικότητά μας, το φυσικό επόμενο μιας δυναμικής. Επήλθε παρόλο που οι υπεύθυνοι προσπαθούσαν να την εξορκίσουν και να τη συγκαλύψουν, ίσως γι’ αυτό η ορμητικότητά της είναι πρωτοφανής, η έκτασή της απρόβλεπτη και οι επιπτώσεις της τραγικές. Η κατάληξή της παραμένει άγνωστη.

Φαίνεται σαν να ρίξαμε αρκετή παραπάνω άμμο στον αμμόλοφο από το όριο κατάρρευσης.

Ας προσπαθήσουμε όμως να τη δούμε και από μια διαφορετική σκοπιά.

Όπως και η φύση για να εξελιχθεί, έτσι και η κοινωνία μας λειτουργεί σε μια αυτοοργανούμενη κρισιμότητα.

Ας πάψουμε να επαναλαμβάνουμε το λάθος των υπευθύνων. Η κρίση είναι δική μας. Δεν πρέπει να την αφορίζουμε, να την εξοβελίζουμε, να κάνουμε πως δεν τη βλέπουμε, να ζητάμε να ζούμε με όρους του χθες και να την χαρίζουμε σε άλλους που τα τάχα είναι υπαίτιοι. Γιατί έτσι θα χάσουμε την «ευκαιρία» να τη βιώσουμε, να την αναγνώσουμε, να τη μελετήσουμε και πάνω από όλα να την κατανοήσουμε.

Έτσι μόνο θα μπορέσουμε να την ξεπεράσουμε. Ας ξεφύγουμε από την ψυχολογία του θύματος και αναγνωρίζοντας τα λάθη μας σαν άτομα και σαν κοινωνία να αλλάξουμε συμπεριφορές, να ενώσουμε και να εντείνουμε τις προσπάθειες για το ξεπέρασμά της. Κάθε κρίση αποτελεί αφορμή για αναθεώρηση αντιλήψεων ορίων και καθιέρωση νέων κανόνων. Αποτελεί πρόκληση για συλλογική δράση.

Ας μην ξεχνάμε ποτέ ότι ο άνθρωπος παρ’ όλες τις εμπειρίες και τη γνώση, βρίσκεται πάντα μπροστά στην τραγική του μοίρα να βιώνει πρώτα τη ζωή του και κατόπιν να την κατανοεί.

Ας προσπαθήσουμε και μετά ένα είναι βέβαιο ότι μετά το ξεπέρασμά της θα ατενίζουμε το μέλλον πιο «πλούσιοι».