'Ετσι, όταν η τουρκοκυπριακή ανταρσία εκδηλώθηκε, γενικεύθηκε δε μάλιστα τα Χριστούγεννα του 1963, οι Τούρκοι είδαν με έκπληξη να αντιπαρατάσσεται σ'αυτούς ένας άλλος "στρατός" εθελοντών που περιελάμβανε πολλά άτομα από 16 και 17 χρόνων μέχρι και 70! Τα Χριστούγεννα του 1963 οι Ελληνες Κύπριοι τα γιόρτασαν μαχόμενοι με ενθουσιασμό να ανακόψουν την τουρκοκυπριακή επίθεση. Και την ανέκοψαν. Δεν ήταν πλέον ο καιρός κατά τον οποίο οι Τουρκοκύπριοι έσφαζαν, κτυπούσαν πυρπολούσαν, λεηλατούσαν και δολοφονούσαν υπό την προστασία του βρετανικού στρατού. Βρετανοί στρατιώτες δεν υπήρχαν τώρα για να κρατούν τους Ελληνες του νησιού με τα χέρια ψηλά προκειμένου να τους πλήττουν οι Τούρκοι. Δεν υφίστατο τώρα ο αποικιακός στρατιωτικός νόμος που προνοούσε εκτέλεση στην αγχόνη για οποιονδήποτε Ελληνοκύπριο που συλλαμβανόταν να οπλοφορεί, ή εγκλεισμό σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως οποιουδήποτε που κρατούσε έστω και ένα κομμάτι ξύλο ή  μια πέτρα.

'Ετσι, πολύ σύντομα η τουρκοκυπριακή ανταρσία άρχισε να κάμπτεται. Οι Τουρκοκύπριοι άρχισαν να δείχνουν σημεία πανικού. Η Αγκυρα, προκειμένου να τους εμψυχώσει, έστειλε πολεμικά της αεροπλάνα να πετάξουν πάνω από την Κύπρο στις 26 Δεκεμβρίου. Τα αεροπλάνα αυτά, άνκαι μπορούμε να υποθέσουμε ότι συνέλεξαν και στρατιωτικής φύσεως πληροφορίες, ωστόσο δεν κτύπησαν οποιεσδήποτε θέσεις στο νησί. Το βράδυ, ωστόσο, της ίδιας ημέρας (26 Δεκεμβρίου) ο στρατιωτικός ακόλουθος της Βρετανίας στην Κύπρο ανέβηκε φανερά ταραγμένος στο προεδρικό μέγαρο (το πρώην κυβερνείο) και με δραματικό τρόπο ανήγγειλε στον Μακάριο ότι: επίκειται τουρκική απόβαση!

Αμέσως μετά την έναρξη των ταραχών, ο Μακάριος ζήτησε συνάντηση με τον αντιπρόεδρο Κουτσιούκ. Συζήτησε μαζί του τρόπους ειρηνεύσεως αντί γενικεύσεως των συγκρούσεων, προτείνοντάς του μάλιστα να επισκεφθούν μαζί τόσο την ελληνική όσο και την τουρκική συνοικία της πρωτεύουσας και να μιλήσουν με το λαό. Ο Κουτσιούκ είπε στον Μακάριο ότι δεν θεωρούσε φρόνιμο το να πάει στην τουρκική συνοικία. Αξιωματούχοι επίσης του κράτους, που γνώριζαν την κατάσταση στις λεπτομέρειές της, όπως ο υπουργός των Εσωτερικών Πολύκαρπος Γεωρκάτζης, ο αστυνομικός διευθυντής Λευκωσίας Μιχαλάκης Παντελίδης  και άλλοι, δήλωσαν κατηγορηματικά ότι δεν επρόκειτο να αφήσουν τον αρχιεπίσκοπο να εισέλθει στην τουρκική συνοικία εφόσον ήταν περισσότερο από βέβαιο ότι εκεί θα εδολοφονείτο.

Η συνάντηση αυτή Μακαρίου-Κουτσιούκ, που έγινε το βράδυ της 21ης Δεκεμβρίου, δεν απέδωσε. Οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν και όταν το βράδυ της 26ης του μηνός ο Βρετανός στρατιωτικός ακόλουθος ανακοίνωσε ότι επέκειτο τουρκική στρατιωτική εισβολή, οι μάχες στη Λευκωσία και σε άλλες πόλεις βρίσκονταν στη μεγαλύτερή τους ένταση. Ο Βρετανός αξιωματούχος (που προφανώς ήταν εντεταλμένος να παίξει θέατρο) έφθασε μέχρι του σημείου να σωριαστεί λιπόθυμος προκειμένου να πείσει τον Μακάριο ότι η κατάσταση ήταν κάτι περισσότερο από κρίσιμη: ότι τουρκικά σκάφη φορτωμένα με στρατεύματα έπλεαν ήδη προς τις ακτές της Κερύνειας και ότι η απόβαση ήταν ζήτημα λεπτών. Πρότεινε δε ως μοναδική λύση σωτηρίας την επέμβαση των βρετανικών στρατευμάτων που βρίσκονταν στις στρατιωτικές βάσεις τους(τα βρετανικά στρατεύματα, κατά τον ακόλουθο, θα έπρεπε να πάρουν αμέσως θέσεις κατά μήκος της οροσειράς του Πενταδακτύλου, προκειμένου να ανακόψουν την προέλαση των επικείμενων εισβολέων. Τούτο σήμαινε, βεβαίως, ότι ολόκληρη η βόρεια ακτή του νησιού, περιλαμβανομένης της Κερύνειας, πιθανώτατα δε και της χερσονήσου της Καρπασίας, αφηνόταν να καταληφθεί από τους εισβολείς!

Ο Μακάριος απέρριψε αμέσως αυτήν τη βρετανική πρόταση, δηλώνοντας στο στρατιωτικό ακόλουθο ότι εάν θα γινόταν η εισβολή, οι Ελληνες Κύπριοι θα υπερασπίζοντο την πατρίδα τους μέχρι και του τελευταίου.

Η απόβαση τελικά δεν έγινε.

Ωστόσο κατά τις κρίσιμες για την Κύπρο αυτές στιγμές, η Ελλάς αντιμετώπιζε άλλη μια πολιτική κρίση και είχε σοβαρά εσωτερικά προβλήματα. 'Ηταν το γεγονός αυτό ένας άλλος σημαντικός λόγος (εκτός από τη δολοφονία του προέδρου Κέννεντυ και την κρίση στις Η.Π.Α.) που η Τουρκία θεώρησε καλή την ώρα για να διαλύσει την Κυπριακή Δημοκρατία. Μετά την πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή, τον Ιούνιο 1963 (ο ίδιος ο Καραμανλής έφυγε για το Παρίσι όπου και εγκαταστάθηκε στις 9 Δεκεμβρίου), προκηρύχθηκαν εκλογές που τις κέρδισε ο Γεώργιος Παπανδρέου. Η πλειοψηφία του όμως στη Βουλή ήταν ασθενής, γι'αυτό και προκάλεσε ο ίδιος νέες εκλογές που ορίστηκαν για τις 6 Φεβρουαρίου 1964. Τις κέρδισε ο Παπανδρέου με άνετη πλέον κοινοβουλευτική πλειοψηφία, αφού συγκέντρωσε το 53% των ψήφων. 'Οταν όμως ξέσπασε η τουρκοκυπριακή ανταρσία, το Δεκέμβριο, η Ελλάς βρισκόταν σε προεκλογική περίοδο και στην εξουσία βρισκόταν η κυβέρνηση του Ιωάννη Παρασκευοπούλου, μια κυβέρνηση υπηρεσιακή, όχι εκλελεγμένη αλλά εντεταλμένη απλώς να διεξαγάγει τις εκλογές. Ο αρχηγός του Ελληνικού κράτους, ο βασιλιάς Παύλος, ήταν σοβαρά άρρωστος (πέθανε λίγο αργότερα, στις 6 Μαρτίου 1964). Για μια ακόμη φορά ο Μακάριος δεν μπορούσε να έχει την ελληνική υποστήριξη ακριβώς τη στιγμή που την είχε ανάγκη.

Ωστόσο τα πράγματα ήσαν τώρα πολύ διαφορετικά: ο Μακάριος ήταν αρχηγός κράτους και η Κύπρος ήταν ανεξάρτητο κράτος, ισότιμο μέλος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Η Κύπρος είχε αποκτήσει δική της φωνή, είχε αποκτήσει υπόσταση και, πολύ περισσότερο, μπορούσε να δρα διεθνώς. 'Ετσι, προκειμένου να αποκρούσει τις τουρκικές απειπλές για στρατιωτική εισβολή, ο Μακάριος άφησε να νοηθεί ότι δε θα δίσταζε να ζητήσει διεθνή υποστήριξη, ακόμη και την υποστήριξη της ίδιας της Σοβιετικής Ενωσης της οποίας ο γραφικός ηγέτης Νικήτα Κρούστσεφ ήταν έτοιμος να προσφέρει, όπως διαβεβαίωνε και ο πρέσβυς της χώρας αυτής στη Λευκωσία Πάβελ Γερμόσιν. Η προοπτική αυτή τρόμαζε τους Δυτικούς που έσπευσαν να "κολάσουν" τα πράγματα που μια στρατιωτική εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο θα τα οδηγούσε εκτός ελέγχου, με εντελώς απρόβλεπτες συνέπειες.

Ο Μακάριος εστράφη, στο μεταξύ, και προς άλλες κατευθύνσεις για πραγματική συμπαράσταση, αξιοποιώντας τις φιλίες του. Δυο από τους φίλους του ανταποκρίθηκαν αμέσως και ουσιαστικά: ο Γκαμάλ Αμπνέλ Νάσερ της Αιγύπτου και ο Γιόζεφ Μπ. Τίτο της Γιουγκοσλαβίας. Ο πρώτος, ηγετική φυσιογνωμία του Αραβικού κόσμου, έσπευσε εκτός των άλλων να στείλει στην Κύπρο, όσο πιο σύντομα μπορούσε, και στρατιωτικό υλικό για καλύτερο εξοπλισμό των Ελλήνων του νησιού. Ο δεύτερος, ηγετική φυσιογνωμία του Κινήματος των Αδεσμεύτων, έσπευσε εκτός των άλλων να πραγματοποιήσει επίσημη επίσκεψη στη Κύπρο τον Οκτώβριο 1964 (ήταν ο πρώτος  -και για πολλά χρόνια ο μόνος- αρχηγός κράτους που επεσκέφθη την Κύπρο). Η επίσκεψή του εκείνη σκοπό είχε να υπογραμμίσει διεθνώς το γεγονός ότι το Κράτος της Κύπρου υπήρχε, ακριβώς την περίοδο κατά την οποία η ύπαρξή του αμφισβητείτο. Εξάλλου, και οι δυο αυτοί ηγέτες, Νάσερ και Τίτο, είχαν αυξημένη επιρροή στο δικό του κόσμο ο κάθε ένας, πράγμα που σήμαινε ευρύτερη συμπαράσταση προς την Κύπρο, συμπαράσταση  που ήταν δυνατό να εξαργυρωθεί με διάφορους τρόπους, περιλαμβανομένων και πολλών ψήφων στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών. Στο διεθνές πεδίο ήταν αυξημένο και το κύρος του ιδίου του Μακαρίου, το οποίο φρόντισε να αξιοποιήσει.

Εν όψει των νέων δεδομένων, το Λονδίνο έσπευσε να αναλάβει πρωτοβουλία προκειμένου να αποφευχθούν : αφενός η γενίκευση της ανωμαλίας στην Ανατολική Μεσόγειο, που ίσως οδηγούσε σε σύγκρουση Ελλάδος - Τουρκίας αλλά και σε ανάμιξη της Σοβιετικής Ενωσης και αφετέρου η διεθνοποίηση του Κυπριακού με αποτέλεσμα την ανάμιξη και πάλι της Σοβιετικής Ενωσης και άλλων, πράγμα που θα οδηγούσε στην έξοδο της Κύπρου από τη σφαίρα επιρροής της Δύσης. Η βρετανική κυβέρνηση έσπευσε, λοιπόν, να προλάβει τις εξελίξεις συγκαλώντας στο Λονδίνο μια νέα πενταμερή διάσκεψη (με συμμετοχή, δηλαδή, των ιδίων μερών που απετέλεσαν και την πενταμερή του 1959, δηλαδή της Μεγάλης Βρετανίας, της Ελλάδος, της Τουρκίας, των Ελλήνων Κυπρίων και των Τούρκων Κυπρίων).

Ο Μακάριος, κάνοντας μια υποχώρηση, απεδέχθη την καινούρια πενταμερή διάσκεψη αλλά όχι σε ανώτατο επίπεδο αρχηγών κρατών, εφόσον δεν ήταν δυνατό να αναγνωριστεί στους Τουρκοκυπρίους το δικαίωμα συμμετοχής σε τέτοιο επίπεδο. Τη διάσκεψη απεδέχθη και η υπηρεσιακή κυβέρνηση της Ελλάδος, όπως την απεδέχθησαν και οι Τούρκοι. Με την αποδοχή της, ο Μακάριος δεν αναγνώριζε στους Τουρκοκυπρίους, ο,τιδήποτε περισσότερο από όσα είχαν κερδίσει από τη λύση της Ζυρίχης, επί πλέον δε κέρδιζε πολύτιμο χρόνο.

Η νέα πενταμερής διάσκεψη πραγματοποιήθηε στον ίδιο χώρο όπου και εκείνη του 1959, στο Λάνκαστερ Χάουζ του Λονδίνου. Διήρκεσε από τι 15 Ιανουαρίου μέχρι τις 10 Φεβρουαρίου 1964 και δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Η βρετανική πλευρά είχε προτείνει ένα σχέδιο ειρηνεύσεως για την Κύπρο, από τρία σημεία : 

(α) τη συγκρότηση μιας ειρηνευτικής δύναμης από στρατιωτικά αποσπάσματα χωρών μελών του ΝΑΤΟ υπό βρετανική διοίκηση, που θα παρεμβάλλετο μεταξύ των αντιμαχομένων στο νησί 

(β) τη συγκρότηση μιας επιτροπής που θα έδρευε στο Λονδίνο και θα απετελείτο από τους εκεί πρέσβεις των χωρών του ΝΑΤΟ, οι οποίες θα συμμετείχαν στην ειρηνευτική δύναμη, με συμμετοχή βεβαίως και της Βρετανίας, που θα επιστατούσε για τις περαιτέρω εξελίξεις στην Κύπρο, που θα προσπαθούσε, ουσιαστικά, να επιλύσει το Κυπριακό 

(γ) οι τρεις "εγγυήτριες δυνάμεις" (Μεγάλη Βρετανία, Ελλάς και Τουρκία) να διόριζαν από κοινού ένα μεσολαβητή που, αφού θα μελετούσε το ζήτημα, θα υπέβαλλε προτάσεις για τη ρύθμιση του συνταγματικού θέματος της Κύπρου.

Ανκαι με το τελευταίο σημείο της βρετανικής πρότασης αναγνωριζόταν ότι το δοτό  Σύνταγμα της Κύπρου εχρειάζετο πράγματι τροποποιήσεις, γενικά όλα τα σημεία της βρετανικής πρότασης ήσαν απαράδεκτα εφόσον, εκτός άλλων, δεν αναγνώριζαν ότι υπήρχε έστω η Κυπριακή Δημοκρατία. Οι χώρες του ΝΑΤΟ θα έστελλαν στρατεύματα να επιβάλουν την τάξη, θα έλυαν στο Λονδίνο το πρόβλημα και θα ρύθμιζε ένας μεσολαβητής αποδεκτός από τις τρεις "εγγυήτριες" χώρες τη συνταγματική του πτυχή. Η Κυπριακή Δημοκρατία δεν υφίστατο!

Αν και η ελληνική κυβέρνηση Παρασκευοπούλου βιάστηκε να δηλώσει ότι "ήταν κατ' αρχήν σύμφωνη", ο Μακάριος απέρριψε αμέσως και χωρίς περιστροφές τη βρετανική πρόταση.

Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι στην πενταμερή διάσκεψη οι εκπρόσωποι των Τουρκοκυπρίων ζήτησαν το γεωγραφικό διαχωρισμό της Κύπρου -πιστοί στη χαραγμένη από την Αγκυρα γραμμή διχοτομήσεως του νησιού - εισηγούμενοι ακόμη και μετακινήσεις του πληθυσμού.

Εκτός από τους Βρετανούς, που οργάνωσαν την άχρηστη πενταμερή διάσκεψη του Λονδίνου, έσπευσαν και άλλοι δυτικοί να αναλάβουν πρωτοβουλίες, φοβούμενοι ενδεχόμενη κλιμάκωση της κρίσης, εμπλοκή της Τουρκίας και - μοιραία - της Ελλάδος, και τυχόν προσέγγιση των κομμουνιστών από τον Μακάριο. Διότι εφόσον η Τουρκία απειλούσε με εισβολή, ο Μακάριος απειλούσε και αυτός: είτε η Δύση θα έθετε τέρμα στην τουρκική απειλή, είτε ο ίδιος θα επεδίωκε οποιανδήποτε βοήθεια, οποθενδήποτε, προκειμένου να την αντιμετωπίσει. Πέραν τούτου, ο Μακάριος αρνείτο κατηγορηματικά να αναγνωρίσει στο ΝΑΤΟ το δικαίωμα να θεωρεί το πρόβλημα της Κύπρου ως "οικογενειακό" του(αντίθετα, επέμενε ότι το Κυπριακό - που τρία μόλις χρόνια μετά την αναγκαστική λύση της Ζυρίχης είχε ξανανοίξει - ήταν πρόβλημα που έπρεπε να το χειριστεί μόνο ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και κανένας άλλος. Κι εδώ είχαν διαφοροποιηθεί, τώρα, τα πράγματα υπέρ της Κύπρου: η Κύπρος ήταν μέλος του Ο.Η.Ε και είχε τη δυνατότητα να προσφεύγει σ' αυτόν από μόνη της, χωρίς να έχει την ανάγκη από κάποιο άλλο κράτος για να θέτει στα Ηνωμένα Εθνη το Κυπριακό ζήτημα. Και στα Ηνωμένα Εθνη η Κύπρος είχε ήδη εξασφαλισμένες αρκετές ψήφους πολλών φίλων της. Στο μεταξύ όμως από τις 26 Δεκεμβρίου 1963 τόσο ο Μακάριος όσο και ο Κουτσιούκ είχαν αποδεχθεί την παρεμβολή βρετανικών στρατευμάτων μεταξύ των αντιμαχομένων, προκειμένου να τερματιστούν οι ένοπλες συγκρούσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Προς τούτο, χρησιμοποιήθηκαν στρατεύματα από τις βρετανικές βάσεις στην Κύπρο, που ωστόσο δεν ήσαν αρκετά ώστε να "καλύψουν" όλες τις γραμμές αντιπαράθεσης τόσο στις πόλεις όσο και σε πολλά μέρη της υπαίθρου.

Δεν πρόλαβε καλά καλά να λήξει η αποτυχούσα πενταμερής του Λονδίνου και οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέπτυξαν μια δική τους πρωτοβουλία, αποστέλλοντας στο τρίγωνο Αθήνας, Αγκυρας και Λευκωσίας, τον υφυπουργό τους των Εξωτερικών Τζώρτζ Μπωλ. Στην Αγκυρα πήγε στις 11 Φεβρουαρίου, στην Αθήνα στις 15 και αμέσως μετά στη Λευκωσία. Στο διπλωματικό του χαρτοφύλακα μετέφερε ένα αμερικανοβρετανικό σχέδιο που ο Μακάριος είχε ήδη παραλάβει αντίγραφό του από την 31η Ιανουαρίου.