ΠΟΛΛΑ ΕΧΟΥΝ ΛΕΧΘΕΙ ΚΑΙ πολλά έχουν γραφεί για το ζήτημα της υποβολής από τον Μακάριο των περιβόητων δεκατριών σημείων τροποποιήσεως του κυπριακού Συντάγματος. Πολλές φορές ο Μακάριος κατηγορήθηκε αργότερα από πολλούς και διάφορους ότι, με την ενέργειά του εκείνη, πυροδότησε την κρίση και οδήγησε στην ανάφλεξη που ήλθε κατά το τέλος του 1963. Μερικά όμως γεγονότα είναι αδιαμφισβήτητα. Και είναι τα εξής:

α) Ο Μακάριος δεν προσπάθησε, μονομερώς να τροποποιήσει το Σύνταγμα του κράτους, αλλά υπέβαλε πρόταση προς συζήτηση, η  πρόταση αυτή μπορούσε, απλούστατα, είτε να συζητηθεί από την τουρκική πλευρά, είτε να απορριφθεί εξ αρχής(αλοίμονο εάν, σ' αυτό τον κόσμο, όταν υποβάλλονται κάποιες προτάσεις προς συζήτηση η απάντηση δίνεται με τα όπλα.

β) Είναι γενικά αποδεκτό ότι η τροποποίηση του Συντάγματος όπως είχε προταθεί, εξασφάλιζε την ομαλότερη λειτουργία του κράτους, συνεπώς η άρνηση της τουρκικής πλευράς έστω και να συζητήσει επί του θέματος, αποδεικνύει εξ αρχής εντελώς αρνητική τοποθέτηση που ήταν σύμφωνη προς την (όχι επίσημη αλλά πραγματική) τουρκική πολιτική διάλυσης της Κυπριακής Δημοκρατίας.

γ) Η τουρκική πλευρά, που είχε αρχίσει να εξοπλίζεται κατά τη διάρκεια του τετραετούς απελευθερωτικού αγώνα, συνέχισε τις πολεμικές της προπαρασκευές και μετά την εξεύρεση λύσης και τη δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας, τροφοδοτούμενη από την Αγκυρα, τόσο με άψυχο όσο και με έμψυχο υλικό. Αργά ή γρήγορα, η τουρκική επίθεση θα έπρεπε να αναμενόταν.

δ) Είναι γεγονός ότι η τροποποίηση του Συντάγματος, όπως προτάθηκε από τον Μακάριο, αφαιρούσε κάποια δικαιώματα της τουρκοκυπριακής πλευράς, όμως με τις αυτές τροποποιήσεις εκχωρούντο στην πλευρά αυτήν κάποια άλλα δικαιώματα που αντιστάθμιζαν εκείνα τα οποία θα εχάνοντο, και φυσικά το όλο ζήτημα ήταν ανοικτό για διαπραγμάτευση.

Ας δούμε όμως, συνοπτικά, τι προνοούσαν οι προτάσεις του Μακαρίου. Το σχετικό έγγραφο με τις προτάσεις του για μερική αναθεώρηση του Συντάγματος, ημερομηνίας 30 Νοεμβρίου 1963, το υπέβαλε ο Μακάριος στον Τουρκοκύπριο αντι-πρόεδρο Φαζίλ Κουτσιούκ, με ταυτόχρονη κοινοποίηση στις κυβερνήσεις Ελλάδος, Τουρκίας και Αγγλίας, που ήσαν και οι τρεις "εγγυήτριες δυνάμεις" της κυπριακής ανεξαρτησίας, σύμφωνα προς τις διατάξεις των συμφωνιών Ζυρίχης και Λονδίνου. Η εισήγηση του Μακαρίου διελάμβανε τις ακόλουθες τροποποιήσεις:

1.  Το δικαίωμα αρνησικυρίας του προέδρου και του αντιπροέδρου της  Κυπριακής  Δημοκρατίας να εγκαταλειφθεί.

2.  Τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (που είναι Ελληνας Κύπριος) να  αναπληρώνει κατά τις απουσίες του ο αντιπρόεδρος (που είναι  Τουρκοκύρπιος) αντί ο πρόεδρος της Βουλής (που είναι Ελληνας Κύπριος).

3.  Ο Ελληνας πρόεδρος της Βουλής και ο Τούρκος αντιπρόεδρος να εκλέγονται από  ολόκληρο το Σώμα και όχι χωριστά από τους Ελληνες και Τούρκους βουλευτές  αντιστοίχως.

4.  Τον (Ελληνα) πρόεδρο της Βουλής να αναπληρώνει ο (Τούρκος)  αντιπρόεδρος, αντί του γηραιότερου Ελληνα βουλευτή.

5.  Κατάργηση των συνταγματικών προνοιών για χωριστές πλειοψηφίες  στην ψήφιση μερικών νόμων από τη Βουλή.

6.  Εγκαθίδρυση ενιαίων αντί χωριστών δήμων.

7.  Ενοποίηση αντί διαχωρισμός στην απονομή της δικαιοσύνης.

8.  Κατάργηση του διαχωρισμού των δυνάμεων ασφαλείας σε Αστυνομία και σε  Χωροφυλακή.

9.  Η αριθμητική δύναμη των δυνάμεων ασφαλείας να καθορίζεται με νόμους και  όχι με συγκεκριμένο αριθμό ανδρών που προνοείται από το Σύνταγμα (2.000  άνδρες, με  αυξομείωση του αριθμού ύστερα από συμφωνία του προέδρου και  του ανιπροέδρου, για Αστυνομία και Χωροφυλακή, και 2.000 για το Στρατό).

10.  Η αναλογία συμμετοχής Ελλήνων και Τούρκων στη δημόσια υπηρεσία  (70% και 30% αντιστοίχως) να τροποποιηθεί με βάση τον πληθυσμό του νησιού  (81.14% και 18,86% αντιστοίχως).

11.  Μείωση των μελών της Επιτροπής Δημοσίας Υπηρεσίας από 10 σε 5.

12.  Οι αποφάσεις της Επιτροπής Δημοσίας Υπηρεσίας να παίρνονται με  απλή πλειοψηφία και όχι με απόλυτη.

13.  Κατάργηση της ελληνικής (και ίσως και της τουρκικής έαν δεν υπάρξει  διαφωνία) Κοινοτικής Συνελεύσεως. 

Φαίνεται, όπως ελέχθη και πιο πάνω, ότι ο Μακάριος είχε βρει κατανόηση στην Ουάσιγκτων, κατά τη διάρκεια των συνομιλιών του με τον πρόεδρο Κέννεντυ, ως προς την ανάγκη να αποκτήσει η Κύπρος ένα λειτουργήσιμο Σύνταγμα. Την ίδια κατανόηση, αλλά και κάποια ενθάρρυνση, είχε και από το Λονδίνο. Η βρετανική κυβέρνηση, τόσο κατά τις σχετικές επαφές που είχε μαζί της ο υπουργός των Εξωτερικών της Κύπρου Σπύρος Κυπριανού, όσο και μέσω του Βρετανού υπάτου αρμοστού στη Λευκωσία του σερ Αρθουρ Κλαρκ, δεν έδωσε καθόλου την εντύπωση ότι διαφωνούσε με τις προτεινόμενες τροποποιήσεις. Αναφέρεται, μάλιστα, ότι ο σερ Αρθουρ Κλαρκ είχε συνεργαστεί με τον Μακάριο ακόμη και για τον εντοπισμό και την προετοιμασία των σημείων του Συντάγματος για τα οποία θα επροτείνοντο κάποιες τροποποιήσεις, είχε δε κάνει και ο ίδιος μερικές εισηγήσεις. Εν τούτοις, ο Μακάριος προχώρησε στην υποβολή των προτάσεών του μόνο μετά την πτώση της κυβέρνησης Καραμανλή στην Ελλάδα (εφόσον η κυβέρνηση αυτή διαφωνούσε με την όλη ιδέα) και την ανάληψη της εξουσίας από τον Γεώργιο Παπανδρέου.  Στο μεταξύ ο πρόεδρος Κέννεντυ δολοφονήθηκε.

 Αμεσα και απόλυτα αρνητικά αντέδρασε η Αγκυρα στις προτάσεις Μακαρίου, προβαίνοντας σε σκληρές δηλώσεις και απροκάλυπτες απειλές, κάνοντας λόγο ακόμη και για στρατιωτική επέμβαση στην Κύπρο εάν η ελληνική πλευρά προσπαθούσε να προωθήσει τις τροποιήσεις που είχαν προταθεί. Ο τρόπος αντιδράσεως της Αγκυρας ήταν τέτοιος ώστε να δημιουργήσει ακόμη πιο τεταμένη και περίπου εκρηκτική ατμόσφαιρα στην Κύπρο. Οι σχέσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων Κυπρίων οδηγήθηκαν ξαφνικά σε σημείο σοβαρής κρίσεως. Στην πραγματικότητα, η ωρολογιακή βόμβα που εξ αρχής (με τις συμφωνιες Ζυρίχης και Λονδίνου) τοποθετήθηκε στα θεμέλια της Κυπριακής Δημοκρατίας - πριν ακόμη οικοδομηθεί - είχε πλέον πυροδοτηθεί. Οι αρνητικές τοποθετήσεις των Τουρκοκυπρίων, τα προσκόμματα που έθεταν συνεχώς στην ομαλή λειτουργία του κράτους (εκμεταλλευόμενοι τα υπερδικαιώματα που είχαν αποκτήσει), ο εξοπλισμός και η στρατιωτική τους προπαρασκευή, η δραστηριότητα της Τ.Μ.Τ., όλα αυτά αποδεικνύουν ότι η Αγκυρα ούτε για μια στιγμή δεν είχε δει με τρόπο εποικοδομητικό την περίπτωση ύπαρξης και πρόοδου της Κυπριακής Δημοκρατίας. Για τους Τούρκους, η λύση της Ζυρίχης ήταν ένας μόνο σταθμός στο δρόμο προς τη διχοτόμηση, που ως τουρκικό ή και τουρκοκυπριακό αίτημα είχε αρχίσει να προβάλλεται ιδιαίτερα έντονα από το 1956. Από δε το 1957 ο δόκτωρ Φαζίλ Κουτσιούκ, όπως και άλλοι ηγέτες των Τουρκοκυπρίων, είχαν και επίσημα υιοθετήσει τη λύση της διχοτομήσεως και την είχαν προβάλει ως τουρκοκυπριακή αξίωση. Ετσι, αμέσως μετά την ίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας, η προσπάθεια της τουρκικής πλευράς, που δεν είχε εγκαταλείψει ούτε προς στιγμή την ιδέα της διχοτομήσεως, ήταν να διαλύσει το κράτος της Κύπρου που μόλις είχε ιδρυθεί. Η επιβολή των θελήσεων της Αγκυρας επί των Τούρκων της Κύπρου, δια της μεθόδου της βίας ήταν τώρα πλήρης και απόλυτη. Η σύγκρουση των Τουρκοκυπρίων με τους Ελληνοκυπρίους ήταν κάτι περισσότερο από βέβαιο (και ήταν απλώς ζήτημα χρόνου για να έλθει), εφόσον για την Αγκυρα μια τέτοια σύγκρουση εθεωρείτο εντελώς απαραίτητη προς προώθηση του διαχωρισμού(θα αποδείκνυε ότι οι Ελληνες και Τούρκοι δεν μπορούσαν τώρα (ύστερα από 400 σχεδόν χρόνια συμβίωσης) να ζήσουν μαζί και συνεπώς η περισσότερο ενδεδειγμένη λύση ήταν εκείνη της διχοτομήσεως του νησιού. Εάν η Κύπρος εδιχοτομείτο, και εάν οι Τουρκοκύπριοι κατόρθωναν να αποκτήσουν την κυριαρχία του ενός τμήματος του νησιού, τούτο σήμαινε αυτομάτως ότι το ένα τμήμα του θα βρισκόταν υπό τον απόλυτο έλεγχο, ουσιαστικά υπό την κυριαρχία, της ίδιας της Τουρκίας.

Η υποβολή, λοιπόν, εκ μέρους του Μακαρίου των προτάσεων για αναθεώρηση του Συντάγματος, δεν ήταν αιτία, ήταν αφρομή.  Εφόσον δε οι Τούρκοι είχαν μονίμως "λυμένο το ζωνάρι" (κατά την κυπριακή έκφραση), αφορμές ήταν δυνατό να ευρεθούν πολλές, ή ακόμη, ήταν εύκολο να δημιουργηθούν, κατά το πρότυπο της τοποθέτησης βομβών από τον Ραούφ Ντεκτάς και τους ανθρώπους του σε μουσουλμανικά τεμένη της Λευκωσίας. 'Οποιος ψάχνει για καυγά, πολύ εύκολα τον βρίσκει.

Η έναρξη, εξάλλου, των ενόπλων συγκρούσεων μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων Κυπρίων, στις 20 Δεκεμβρίου 1963, ημέρα Παρασκευή, πυροδοτήθηκε από ένα τυχαίο περιστατικό που συνέβη στην κακόφημη γειτονιά της Λευκωσίας (η οποία γειτονιά ευρίσκετο στο "σημείο επαφής" μεταξύ της ελληνικής και της τουρκικής συνοικίας της πρωτεύουσας): μια αστυνομική  περίπολος που την αποτελούσαν Ελληνες, θέλησε να ελέγξει μια ομάδα Τούρκων πολιτών που εκινούντο ύποπτα(οι Τούρκοι αυτοί ήσαν οπλισμένοι και πρόβαλαν αντίσταση(ρίχθηκαν οι πρώτοι πυροβολισμοί, από τους οποίους επλήγη θανάσιμα μια Τουρκοκυπρία πόρνη. 'Ηταν η σπίθα που προκάλεσε την ανάφλεξη.

 Αμέσως μετά το γεγονός αυτό, ο "στρατός" των Τουρκοκυπρίων (που είχε οργανωθεί μυστικά και είχε εκπαιδευθεί από Τούρκους αξιωματικούς που εστέλλοντο κρυφά στην Κύπρο), κατέλαβε θέσεις μάχης στις περιοχές που αποτελούσαν τα όρια της τουρκικής συνοικίας της Λευκωσίας και άρχισε δράση. Το ίδιο συνέβη πάραυτα και στις άλλες πόλεις, πλην της Κερύνειας, ενώ οι Τουρκοκύπριοι κήρυξαν την εξέγερσή τους και σε μεγάλα χωριά όπου πλειοψηφούσαν ή και σε περιοχές όπου υπήρχαν ομάδες αμιγώς τουρκοκυπριακών χωριών. Ακόμη, οι άνδρες της ΤΟΥΡ.ΔΥ.Κ. κινήθηκαν και αυτοί έξω από το στρατόπεδό τους και κατέλαβαν θέσεις μάχης κατά μήκος του δρόμου Λευκωσίας-Κερύνειας, τον οποίο και απέκοψαν. Απεκόπη επίσης ο δρόμος Λευκωσίας - Λεμεσού από τους κατοίκους του τουρκοκυπριακού χωριού Κοφίνου.

Η Αγκυρα είχε διατάξει την εφαρμογή ενός καλά οργανωμένου σχεδίου της που θα οδηγούσε στη διάλυση της Κυπριακής Δημοκρατίας...

Για τους Ελληνες Κυπρίους δεν ήσαν άγνωστες οι μυστικές προπαρασκευές και οι απόκρυφες προθέσεις των Τούρκων. Οχι μόνο δεν εμπιστεύονταν τις επίσημες αρχικές διακηρύξεις της Αγκυρας αλλά είχαν και αρκετές αποδείξεις περί των πραγματικών επιδιώξεων της Τουρκίας (η σύλληψη του πλοιαρίου "Ντενίζ" για παράδειγμα, καθώς και άλλες πληροφορίες περί εξοπλισμού των Τουρκοκυπρίων, περιελαμβάνοντο μεταξύ των αποδείξεων αυτών). 'Ετσι παρά τις τουρκικές προσδοκίες, οι Ελληνες Κύπριοι δεν κατελήφθησαν εξ απροόπτου το Δεκέμβριο 1963, η ανταρσία των Τουρκοκυπρίων δεν τους βρήκε εντελώς απροετοίμαστους και ούτε τους αιφνιδίασε. Μέσα στο 1963 είχαν αρχίσει και αυτοί να προετοιμάζονται προς αντιμετώπιση της τουρκοκυπριακής επίθεσης. Είχαν οργανωθεί ομάδες εθελοντών που εκπαιδεύοντο στρατιωτικά τις νύκτες υπό την καθοδήγηση και επίβλεψη πρώην ανταρτών της Ε.Ο.Κ.Α. και Ελληνοκυπρίων αξιωματικών του κυπριακού στρατού αλλά και λίγων Ελληνοκυπρίων που υπήρξαν αξιωματικοί του ελληνικού στρατού. Ο οπλισμός τους όμως ήταν ανεπαρκής, ελάχιστες ποσότητες όπλων είχαν εισαχθεί, εκ των οποίων τα περισσότερα ήσαν απηρχαιωμένα, εκτός δε τούτων εχρησιμοποιήθησαν και όλα τα διαθέσιμα κυνηγετικά τυφέκια.