Ο Γεώργιος Γρίβας,πρώην αρχηγός της αντικομμουνιστικής Οργάνωσης Χ στη δεκαετία του 1940, είχε συλλάβει από νωρίς την ιδέα της ένοπλης δράσης. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950, παρουσίασε τις απόψεις του στον Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Μακάριο Γ΄, ο οποίος αρχικά ήταν αρνητικός. Το 1952 πραγματοποιήθηκε σειρά συναντήσεων, στις οποίες συμμετείχαν εκτός του Αρχιεπισκόπου Κύπρου Μακάριου Γ΄, και του ίδιου του Γρίβα, ο κυπριακής καταγωγής δημοσιογράφος Αχιλλέας Κύρου, και οι δικηγόροι Σάββας και Σωκράτης Λοϊζίδης, καθώς και Ελλαδίτες και Ελληνοκύπριοι πνευματικοί άνθρωποι και στρατιωτικοί. Σύνδεσμος με την Κύπρο ήταν ο Ανδρέας Αζίνας. Ο Μακάριος Γ΄, είχε αρχικά δισταγμούς, τελικά συναίνεσαι το 1954, με τον όρο ότι οι επιθέσεις θα γίνονταν κατά των βρεταννικών εγκαταστάσεων χωρίς ανθρώπινα θύματα. Ο Γρίβας έχοντας προετοιμάσει το έδαφος με παλιότερες επισκέψεις του στο νησί, αφού μετακινήθηκε αρχικά στη Ρόδο, έφτασε και στην Κύπρο. Η σύλληψη από τους Βρεταννούς, τον Ιανουάριο του 1955 του ελλαδικού καϊκιού ΄΄Άγιος Γεώργιος΄΄ που μετέφερε πολεμοφόδια στο νησί δεν εμπόδισε τελικά τη σύσταση της οργάνωσης.

 Η στάση της Ελλάδας:

Η στάση της Κυβέρνησης Παπάγου απέναντι στην ΕΟΚΑ θεωρούνταν από τους Άγγλους και τους Τούρκους ΄φιλική και υποστηρικτική. Όμως αρχικά ο Αλέξανδρος Παπάγος ενήμερος ων των προθέσεων του Γρίβα προσπάθησε να τον αποθαρρύνει. Μάλιστα «φαίνεται να είχε διατάξει τη σύλληψή του όσο ήταν στη Ρόδο», όμως η διαταγή είχε φτάσει καθυστερημένα αφού ο Γρίβας είχε φύγει για την Κύπρο. Μετά την απόρριψη της ελληνικής προσφυγής στον ΟΗΕ αποδέχθηκε ο Παπάγος το ενδεχόμενο της ένοπλης δράσης. Αυτό που είναι σίγουρο όμως είναι ότι «Ελλαδίτες ιθύνοντες, ακόμα και άνθρωποι γύρω από τον Παπάγο, βοηθούσαν στο πρώτο αυτό στάδιο την ΕΟΚΑ» Σε κάθε περίπτωση ο Γρίβας δεν λάμβανε εντολές από την ελληνική κυβέρνηση: η ΕΟΚΑ οργανώθηκε και στελεχώθηκε με την προσωπική φροντίδα του ίδιου του αρχηγού της. Οι μαχητές της ΕΟΚΑ στρατολογούνταν κατ΄εξοχήν από οργανώσεις της Εθναρχίας και κυρίως οργανώσεις της νεολαίας.

 Η στάση των Βρετανών:

Οι Βρεταννοί χαρακτήρισαν την ΕΟΚΑ ως οργάνωση τρομοκρατική και φάνηκαν αποφασισμένοι να την καταστρέψουν. Επίσης ισχυρίζονταν ότι ο Μακάριος ήταν ο πραγματικός ηγέτης της οργάνωσης, κάτι που δεν ήταν ακριβές όμως. Έτσι άρχισαν να συνεργάζονται με τους Τούρκους στο ίδιο το νησί. Ανησυχίες εξέφρασε και η Τουρκική κυβέρνηση. Η αποικιακή διοίκηση συγκρότησε νέα σώματα επικουρικής αστυνομίας από τουρκοκύπριους οι οποίοι «αποδείχθηκαν ιδιαίτερα πρόθυμοι στις κατασταλτικές επιχειρήσεις σε βάρος της ΕΟΚΑ και του ελληνοκυπριακού πληθυσμού» Ο αριθμός των Βρεταννικών δυνάμεων που αντιμετώπιζαν την ΕΟΚΑ κυμαινόταν από 12000 άνδρες το φθινόπωρο του 1955 έως πάνω από 34000 ένα χρόνο αργότερα. Αργότερα, το 1957, και όταν η ΕΟΚΑ είχε κηρύξει ανακωχή, ο αριθμός μειώθηκε αισθητά. Στα τέλη του 1958 εποχή νέας κορύφωσης της σύγκρουσης, υπήρχαν περί τους 30000 στρατιώτες. Οι αριθμοί δείχνουν ότι πάρα και την ύπαρξη της επικουρικής αστυνομίας και άλλων μέσων , οι Βρεταννοί αδυνατούσαν να εξαρθρώσουν την ΕΟΚΑ.

Από τις πρώτες αντιδράσεις των Άγγλων ήταν η θέσπιση του νόμου της 15ης Ιουλίου 1955 για προσωποκράτηση χωρίς δίκη και η δημιουργία κρατητηρίων. Σύμφωνα με τον έκτακτο αυτό νόμο, η αστυνομία μπορούσε να συλλάβει οποιονδήποτε και να τον κρατήσει χωρίς δίκη με διάταγμα που εκδιδόταν με εντολή του Κυβερνήτη και υπογραφή του Διοικητικού Γραμματέα. Πρώτο κρατητήριο ήταν οι Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας και στη συνέχεια το μεσαιωνικό κάστρο της Κερύνειας. Μετά από απόδραση 16 αγωνιστών της ΕΟΚΑ από το κάστρο (3 Σεπτεμβρίου του 1955) ιδρύθηκαν στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Κοκκινοτριμιθιά, κι αργότερα στην Πύλα, στο Πολέμι, την Αγύρτα, το Μάμμαρι, το Πυρόι.

 Η στάση των Τουρκοκυπρίων:

Η συγκρότηση εκ μέρους αποικιακής διοίκησης αστυνομικού σώματος από Τουρκοκυπρίους έδινε άλλη διάσταση στην σύγκρουσή της με την ΕΟΚΑ: θα προκαλούσε συγκρούσεις ανάμεσα σε Ελληνοκύπριους και Τουρκοκύπριους. Συγκροτήθηκε πολύ σύντομα αντίστοιχη τουρκοκυπριακή οργάνωση με την ονομασία Βολκάν, η οποία το 1957 θα μετονομαστεί σε .Τ.Μ.Τ (Τουρκική Οργάνωση Αντίστασης-Türk Müdafaa Teskilâti). Αξιωματικοί του Τουρκικού στρατού θα την οργανώσουν και θα την καθοδηγήσουν. Η σχέση της με τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις ήταν άμεση «σε αντίθεση με την ΕΟΚΑ, η οποία οργανώθηκε από απόστρατο αξιωματικό του ελληνικού στρατού και δεν αποτέλεσε ποτέ όργανο των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων»

Δεν έλλειψαν και οι περιπτώσεις εξασφάλισης πολεμικού υλικού από Τουρκοκυπρίους, όπως από τον Σταύρο Στυλιανίδη από τη Γυαλούσα.

 Αποτίμηση δράσης ΕΟΚΑ:

Η προσπάθεια της ΕΟΚΑ αποτελεί τον τελευταίο χρονικά εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Η Κύπρος του 1955-1959 αποτέλεσε μια από τις ελάχιστες περιπτώσεις στις οποίες οι Βρεταννοί απέτυχαν να νικήσουν σε έναν αποικιακό πόλεμο. Η δράση της οργάνωσης κατέδειξε σε όλο τον κόσμο ότι η Κύπρος ήταν πλέον μια περιοχή επαναστατημένη.