Αγώνες που τελούνταν στην Ολυμπία κατά την αρχαιότητα και μέχρι τον 4ο αι. Οι Ολυμπιακοί αγώνες υπήρξαν η λαμπρότερη έκφραση της ενότητας της ελληνικής φυλής, στιγμή ειρηνικής δημιουργίας και ευγενικής άμιλλας, μήνυμα πανελλήνιας ενότητας μέσα σε καιρούς εμφύλιων συγκρούσεων και διαμαχών, η αφύπνιση της συνείδησης του ενιαίου της γλώσσας, των ηθών, των εθίμων, του πολιτισμού, της λατρείας και των ιδανικών των Ελλήνων.

 Στην Ολυμπιάδα του 476 π.Χ. ο νικητής της Σαλαμίνας εισέρχεται στο Στάδιο μέσα σε παραλήρημα ενθουσιασμού και επευφημιών. Στο άγαλμα του Δία, αφιέρωμα για τη νίκη στις Πλαταιές, χαράσσονται τα ονόματα όλων των ελληνικών πόλεων που πολέμησαν τον κοινό εχθρό, τους Πέρσες.

 Στην Ολυμπιάδα του 324 π.Χ. ο Μ. Αλέξανδρος ανακοινώνει μέσω του Νικάνορα τη γενική αμνηστία σ’ όλους τους εξόριστους. Ο Γοργίας, ο Λυσίας και ο Ισοκράτης εκφωνούν πύρινους λόγους για την ανάγκη της εθνικής ενότητας των Ελλήνων. Μεγάλοι καλλιτέχνες βάζουν τη σφραγίδα τους στα κτίρια και στα αγάλματα του Ιερού. Φιλόσοφοι, σοφιστές, ρήτορες, πολιτικοί, ιστορικοί και ποιητές συναρπάζουν το συγκεντρωμένο πλήθος. Ο Θαλής πεθαίνει τη στιγμή που παρακολουθεί τους αγώνες στο Στάδιο. Ο Ηρόδοτος από τον οπισθόδομο του ναού του Δία διαβάζει τις Ιστορίες του. Οι αθλητές των Ολυμπιακών αγώνων εμπνέουν το Σιμωνίδη, το Βακχυλίδη και τον Πίνδαρο. Είναι οι ευγενικοί αθλητές από κάθε γωνιά του ελληνισμού, που ταξιδεύουν μέρες για να διεκδικήσουν στην Ολυμπία τον κότινο της ιερής ελιάς, την ύψιστη τιμή του Ολυμπιονίκη, που είναι την ίδια στιγμή τιμή για τη ιδιαίτερη πατρίδα του.

Αγώνες γίνονται στην Ολυμπία πολύ πριν το 776 π.Χ. που θεωρείται η αρχή τους. Οι ρίζες τους καλύπτονται από τα πέπλα του μύθου. Η παράδοση αναφέρει ως μοναδικό αγώνισμα στα παλιά χρόνια την αρματοδρομία. Στα ταραγμένα χρόνια της παρακμής του Μυκηναϊκού κόσμου, της μετακίνησης και της καθόδου νέων ελληνικών φύλων και της σύγκρουσης ανάμεσα στον παλιό και τον καινούργιο κόσμο, οι αγώνες λησμονήθηκαν. Μέχρι που γύρω στα 776 π.Χ. ο βασιλιάς των Ηλείων Ίφιτος τους αναδιοργανώνει μετά από συμφωνία με την Πίσα και τη Σπάρτη για την καθιέρωση της ιερής εκεχειρίας. Η εκεχειρία διαρκούσε  αρχικά ένα μήνα, αργότερα δύο μήνες και στο τέλος τρεις, για να μπορούν οι αθλητές και όλοι οι αντιπρόσωποι των πόλεων και επισκέπτες να ταξιδεύουν με ασφάλεια από τις μακρινές περιοχές. Οι πόλεμοι και οι εχθροπραξίες σταματούσαν προσωρινά και οι θανατικές ποινές αναστέλλονταν.

Την οργάνωση και εποπτεία των αγώνων είχαν για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα οι Ηλείοι Ελλανοδίκες, που με τις πορφυρές τους ενδυμασίες θύμιζαν τη βασιλική καταγωγή του θεσμού. Στην αρχή ήταν δύο, αργότερα δέκα και δώδεκα, για να σταθεροποιηθούν από το 348 π.Χ. σε δέκα. Εκλέγονταν με κλήρο από όλους τους Ηλείους και είχαν μεγάλες αρμοδιότητες. Μπορούσαν να αποκλείσουν αθλητές ή να τους τιμωρήσουν παραδειγματικά. Τα κυριότερα αδικήματα ήταν η μη έγκαιρη άφιξη, η ανυπακοή, η παραβίαση των κανόνων, η δωροδοκία. Για το τελευταίο επιβαλλόταν βαριά χρηματική ποινή τόσο στους αθλητές όσο και στις πόλεις τους. Μ’ αυτά τα χρήματα ιδρύθηκαν στην Ολυμπία τα χάλκινα αγάλματα του Δία, οι Ζάνες. Έφεση στις αποφάσεις των Ελλανοδικών γινόταν μόνο στη Βουλή των Ηλείων. 

Δέκα μήνες πριν από τους αγώνες, οι Ελλανοδίκες κατοικούσαν στο λεγόμενο Ελλανοδικεώνα της Ήλιδας και διδάσκονταν τα καθήκοντά τους από τους νομοφύλακες. Εκεί παρακολουθούσαν και ασκήσεις των Ηλείων αθλητών. Οι Ελλανοδίκες κατάρτιζαν και τον κατάλογο των αθλητών, οι οποίοι έπρεπε να δηλώσουν συμμετοχή ένα χρόνο πριν από τους αγώνες.

Οι γιορτές και οι αγώνες γίνονταν κάθε πέμπτο χρόνο, στη 2η ή 3η πανσέληνο μετά τις θερινές τροπές του ήλιου, τον 8ο σεληνιακό μήνα των Ηλείων, δηλ. Ιούλιο-Αύγουστο. Οι θεατές παρακολουθούσαν ασκεπείς όλη τη μέρα και υπέφεραν πολύ από τον ήλιο. Αρχικά οι αγώνες διαρκούσαν μία μέρα, αργότερα με την προσθήκη νέων αγωνισμάτων αυξήθηκαν σε δύο και τρεις και σταθεροποιήθηκαν στις πέντε. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στις πρώτες Ολυμπιάδες είχαν για μοναδικό αγώνισμα το δρόμο ενός σταδίου (192,28 μ). στη 14η Ολυμπιάδα (724 π.Χ.) προστέθηκε ο δίαυλος (δρόμος διπλού σταδίου), στη 15η (720 π.Χ.) ο δόλιχος (δρόμος αντοχής 24 σταδίων), στη 18η (708 π.Χ.) το πένταθλο (δρόμος σταδίου, άλμα, δίσκος, ακόντιο, πάλη) και η πάλη, στην 23η (688 π.Χ.) η πυγμή, στην 25η (680 π.Χ.) η αρματοδρομία τεθρίππων, στην 33η (648 π.Χ.) το παγκράτιο (συνδυασμός πυγμής και πάλης) και ιπποδρομία τέλειων κελήτων, στην 37η (632 π.Χ.) δρόμος και πάλη παίδων, στην 38η το 628 π.Χ. πένταθλο παίδων- καταργήθηκε αμέσως- , στην 41η (616 π.Χ.) η πυγμή παίδων, στην 65η (520 π.Χ.) ο οπλίτης δρόμος (δρόμος διαύλου αθλητών), στην 70η (500 π.Χ.) η απήνη, δηλαδή αρματοδρομία με συνωρίδες ημιόνων (οι συνωρίδες ήσαν δίιππα πολεμικά άρματα), στην 71η (496 π.Χ.) η κάλπη, δηλαδή ιπποδρομία φορβάδων- τα δύο τελευταία καταργήθηκαν το 444 π.Χ.- , στην 93η (408 π.Χ.) η αρματοδρομία συνωρίδων ίππων, στην 96η (396 π.Χ.) οι αγώνες κηρύκων και σαλπιγκτών, στην 99η (384 π.Χ.) η αρματοδρομία τεθρίππων με πώλους, στην 128η (268 π.Χ.) η αρματοδρομία συνωρίδων με πώλους, στην 131η (256 π.Χ.) η ιπποδρομία με πώλους και 145η το 200 π.Χ. το παγκράτιο παίδων.

Δικαίωμα συμμετοχής στους Ολυμπιακούς αγώνες είχε κάθε ελεύθερος Έλληνας. Ο έλεγχος της ελληνικής καταγωγής ήταν πολύ αυστηρός. Αποκλείονταν οι μη Έλληνες, οι δούλοι, οι γυναίκες, οι παραβάτες της ιερής εκεχειρίας (άτομα ή πόλεις), οι ιερόσυλοι, οι κατηγορούμενοι για κλοπή ή φόνο και οι Ελλανοδίκες. Στις μέρες των αγώνων απαγορεύονταν η είσοδος στις γυναίκες, με μοναδική εξαίρεση την ιέρεια της Δήμητρας Χαμύνη. Είναι γνωστό το επεισόδιο με την Καλλιπάτειρα, κόρη του Διαγόρα, που παραβίασε το νόμο και μπήκε στο Στάδιο μεταμφιεσμένη σε γυμναστή, για να παρασταθεί στον αθλητή γιό της. Της χαρίστηκε η ποινή, γιατί οι Διαγορίδες είχαν δώσει τρεις γενιές Ολυμπιονικών.

Οι αθλητές έπρεπε να συμπληρώσουν δεκάμηνη άσκηση, πράγμα που το επιβεβαίωναν με όρκο. Τον τελευταίο μήνα γυμνάζονταν στην Ηλίδα, κάτω από την αυστηρή επίβλεψη τω Ελλανοδικών, που τους δίδασκαν τους κανονισμούς. Τους αθλητές συνόδευαν οι γυμναστές και, όσους ήταν πολύ νέοι, οι πατεράδες, και οι αδερφοί τους. Με την έναρξη  της εκεχειρίας άρχιζε η προσέλευση στην Ολυμπία πιστών, αθλητών, προσωπικοτήτων, αντιπροσώπων των πόλεων, που συχνά πραγματοποιούσαν λαμπρές εκδηλώσεις, έδιναν πλούσια γεύματα και ανέθεταν πολύτιμα έργα τέχνης. Όταν συμπληρωνόταν η άσκηση των αθλητών, τότε μαζί με τους Ελλανοδίκες έπαιρναν την ιερή οδό για την Ολυμπία.

Το πρόγραμμα για κάθε μέρα ήταν: Την πρώτη μέρα γινόταν πανηγυρική έναρξη με ιεροτελεστίες και ορκωμοσία στο Βουλευτήριο, μπροστά στο άγαλμα του Ορκίου Δία. Οι αθλητές ορκίζονταν πως ασκήθηκαν για δέκα μήνες και πως θα αγωνιστούν τίμια και οι Ελλανοδίκες πως θα είναι αδιάφθοροι και αμερόληπτοι. Από το 396 π.Χ. και μετά την πρώτη μέρα γινόταν αγώνας κηρύκων και σαλπιγκτών. Αυτή τη  μέρα γίνονταν και αγώνες παίδων.

Τη δεύτερη μέρα τελούνταν ιπποδρομίες και αρματοδρομίες στον Ιππόδρομο και το πένταθλο. Νικητής των ιππικών αγώνων θεωρούνταν ο ιδιοκτήτης του άρματος ή του ίππου. Με τη δύση του ήλιου γίνονταν νεκρικές τελετές αφιερωμένες στον Πέλοπα, όπου δέσποζε η θυσία του μαύρου κριαριού.

Η τρίτη μέρα, η επόμενη της πανσέληνου, ήταν η σπουδαιότερη, αφιερωμένη στη λατρεία του Δία. Τότε γινόταν η μεγαλοπρεπής εκατόμβη των Ηλείων με πανηγυρική πομπή, που κατευθυνόταν στο μεγάλο βωμό του Δία. Αυτή τη μέρα διεξάγονταν όλα τα αγωνίσματα του δρόμου.

Την τέταρτη μέρα γίνονταν τα βαριά αγωνίσματα, η πάλη, η πυγμή, το παγκράτιο, η οπλιτοδρομία.

Την Πέμπτη μέρα ανακηρύσσονταν και στεφανώνονταν με τον κότινο οι Ολυμπιονίκες στον πρόναο του ναού του Δία, μπροστά στο άγαλμα του θεού. Στην αρχή οι κότινοι αναθέτονταν σε χάλκινο τρίποδα, αργότερα σε χρυσελεφάντινη τράπεζα, στο ναό της Ήρας. Μετά το στεφάνωμα των νικητών ακολουθούσε γεύμα με τους Ολυμπιονίκες στο Πρυτανείο και ολονύκτιες γιορτές και ευωχίες.

Η νίκη στους Ολυμπιακούς αγώνες ισοδυναμούσε με απόκτηση πανελλήνιας φήμης και δόξας. Το πρόσωπο του Ολυμπιονίκη περιέβαλλαν μύθοι, θρύλοι, ανέκδοτα και παραδόσεις. Η ιδιαίτερη πατρίδα του γιόρταζε την υποδοχή του με μεγάλες τιμές. Ο νικητής των αγώνων έμπαινε στην πόλη με τέθριππο άρμα από μια μεριά του τείχους που κατεδάφιζαν για να δείξουν ότι με τέτοιους πολίτες τα τείχη είναι άχρηστα. Η πόλη τιμούσε τους Ολυμπιονίκες της με θρησκευτικά αξιώματα, δωρεάν σίτιση στο πρυτανείο, προεδρία στο θέατρο, στις γιορτές και στους αγώνες. Προς τιμήν τους συνέθεταν επίσης επινίκιους ύμνους και ανέθεταν ανδριάντες τους στην Ολυμπία.

Ο κατάλογος των Ολυμπιονικών συγκροτήθηκε το 400 π.Χ. ,από τον Ηλείο σοφιστή Ιππία, με συμβατική αρχή την Ολυμπιάδα του 776 π.Χ. Το έργο αυτό ανασκευάστηκε και συνεχίστηκε και αποτέλεσε από τον 3ο αι. π.Χ. τη βάση του χρονολογικού συστήματος των αρχαίων. Πρώτος Ολυμπιονίκης, στην Ολυμπιάδα του 776 π.Χ. ήταν ο Ηλείος Κόροιβος, αθλητής στο στάδιο. Τελευταίος, σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες , ο Αρτάβασδος ο Αρμένιος, αθλητής στην πυγμή, στην Ολυμπιάδα του 385 μ.Χ. Οι Ολυμπιάδες που οργανώθηκαν από τους Πισάτες χαρακτηρίστηκαν από τους Ηλείους Ανολυμπιάδες.

Στην Ολυμπία γίνονταν κάθε πέντε χρόνια και τα Ηραία, από τους σπουδαιότερους γυναικείους αγώνες στην αρχαία Ελλάδα. Η παράδοση αποδίδει την ίδρυσή τους στην Ιπποδάμεια. Το μοναδικό αγώνισμα ήταν αγώνας δρόμου για παρθένες. Το μήκος του δρόμου ήταν ίσο με τα  5/6 του σταδίου.